نحوه سرپرستی کودکان بیسرپرست ، فرزندپذیری نهادی قانونی است که به موجب آن بین یک یا چند فرزندپذیر و کودکی غیرزیستی رابطه والدینی به وجود میآید. فرزندپذیری در طول تاریخ به عنوان یکی از روشهای حمایت از کودکان بیسرپرست وجود داشتهاست. در اسفند ۱۳۵۳ قانونی با عنوان حمایت از کودکان بدون سرپرست برای قانونی کردن نهاد فرزندپذیری تصویب شد. پیش از تصویب این قانون نیز موارد متعدد فرزندپذیری از طریق شیرخوارگاهها و مراکز غیررسمی انجام گرفتهاست.
شرایط قانونی فرزندپذیری در ایران
در نظام حقوقی اسلام، نَسَب منحصراً از طریق ولادت مشروع ایجاد میشود، بنابراین فرزندپذیری باعث ایجاد نسب قراردادی نمیشود. خانوادههای فاقد فرزند تحت ضوابط و شرایطی میتوانند کودکان بیسرپرست را سرپرستی نمایند، بدون آنکه آثار ناشی از قرابت نسبی، از قبیل ارث و حرمت نکاح بین آنها ایجاد شود.
قانون مدنی ایران به پیروی از شریعت اسلام و فقه، فرزندپذیری را به رسمیت نمیشناشد؛ بنابراین فرزندپذیری به مفهومی که در کشورهای غربی به کار میرود، در ایران وجود ندارد. اولین بار با قانون حمایت از کودکان بدون سرپرست (مصوب ۲۹ اسفند ۱۳۵۳) امکان واگذاری سرپرستی کودکان بیسرپرست به خانوادههای فاقد فرزند به صورت قانونی ممکن شد. حال با توجه به تاریخچه فوق به شرایط و مراحل سرپرستی فرزند می پرداریم
شرایط فرزندپذیر
در قانون حمایت از کودکان بدون سرپرست مصوب ۱۳۵۳ تنها زنومرد متأهل بدون فرزند میتوانستند درخواست سرپرستی دایم کودک را بکنند. اما در بازنگری سال ۱۳۹۲ این شرایط تغییر کردهاست و علاوه بر زنومرد متأهل بدون فرزند، زنان مجرد و زنومرد متأهل دارای فرزند نیز میتوانند درخواست فرزندپذیری بکنند. طبق قانون اولویت به ترتیب با زنومرد متأهل بدون فرزند، زنان مجرد و زنومرد دارای فرزند است. زنومرد متأهلی بدون فرزند تلقی میشود که پنج سال از ازدواج آنها گذشته باشد و فرزندی نداشته باشند یا به تشخیص سازمان پزشکی قانونی امکان فرزنددار شدنشان وجود نداشته باشد. زنان مجرد نیز تنها میتوانند سرپرستی کودک دختر را به عهده بگیرند. نحوه سرپرستی کودکان بیسرپرست
درخواستکننده فرزندپذیری باید شرایط زیر را داشته باشند.
- تابعیت ایران
- حداقل سی سال سن یکی از سرپرستها
- تقیّد به انجام واجبات و ترک محرمات
- عدم محکومیت جزائی مؤثر با رعایت موارد مقرر در قانون مجازات اسلامی
- تمکن مالی
- عدم حجر
- سلامت جسمی و روانی لازم و توانایی عملی برای نگهداری و تربیت کودکان و نوجوانان تحت سرپرستی
- نداشتن اعتیاد به مواد مخدر، مواد روانگردان و الکل
- صلاحیت اخلاقی
- عدم ابتلاء به بیماریهای واگیر یا صعبالعلاج
- اعتقاد به یکی از ادیان مصرح در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران
شرایط فرزندخوانده
کودکی که به خانوادهٔ فرزندپذیر واگذار میشود، باید شرایط زیر را داشته باشد.
- کودک کمتر از ۱۶ سال داشته باشد.
- پدر، مادر و پدربزرگ پدری یا وصی ولی قهری وی زنده نباشند یا امکان شناسایی آنها وجود نداشته باشد.
- کودکی که به مراکز بهزیستی سپرده شدهاست و پدر و مادر و پدربزرگ آنها یا وصی ولی قهری دو سال تمام برای سرپرستی وی مراجعه نکرده باشد.
- پدر، مادر، پدربزرگ پدری یا ولی قهری او ولو با ضم امین یا ناظر صلاحیت سرپرستی کودک را نداشته باشند
کودکانی که پدر، مادر، جد پدری یا وصی منصوب ولی قهری صلاحیت سرپرستی کودک را نداشته باشد، کودک بدسرپرست تلقی میشود اما امکان واگذاری سرپرستی دایم وی وجود ندارد و تنها میتواند سرپرستی موقت وی در قالب امین موقت واگذار شود.
تشریفات قانونی فرزندپذیری
- درخواست سرپرستی یک کودک. متقاضی فرزندپذیری برای شروع باید در سامانه فرزندخواندگی ثبت نام و کد رهگیری دریافت نماید سپس در نوبت انتظار قرار گیرد و بسته به تعداد متقاضیان پشت نوبت از سوی دفتر فرزندخواندگی استان با متقاضیان تماس و جهت کلاس توجیهی و ارزیابی اولیه به بهزیستی دعوت میشوند پس از تأیید و غربالگری اولیه در صورت داشتن شرایط زنوشوهر باید درخواست مشترک بدهند و هر دو آن را امضا کنند و از تاریخ فوق در نوبت دعوت به تشکیل پرونده قرار میگیرند.
- بررسی اولیه صلاحیت فرزندپذیری. پس از تنظیم درخواست و ارائه آن به اداره بهزیستی محل سکونت، این درخواست به معاونت اجتماعی اداره بهزیستی شهرستان ارجاع میشود تا از وجود صلاحیتها در متقاضی فرزندپذیری اطمینان حاصل شود. تشخیص نهایی صلاحیت بر عهده دستگاه قضایی است و مصاحبه بهزیستی و احتمالاً بازدید از محل سکونت، به منظور بررسیهای اولیه برای داشتن صلاحیتهای قانونی خانوادهٔ فرزندپذیر است.
- مشاوره و بازدید مددکاری. مددکاران بهزیستی از محل زندگی متقاضی فرزندپذیری بازدید میکنند و با خانواده فرزندپذیر گفتگو میکنند. نتایج این بررسیها به کمیته فرزندخواندگی ارائه میشود. در این کمیته با توجه به ارزیابیهای صورت گرفته در هنگام بازدید مددکاری، دربارهٔ درخواست متقاضی تصمیم گرفته میشود.
- مراجعه به دادگاه و تأیید نهایی صلاحیت فرزندپذیری. قاضی شعبه سرپرستی با بررسی مستندات رأی خود را مبنی بر صلاحیتهای قانونی خانوادهٔ فرزندپذیر صادر میکند. بهطور معمول، رأی دادگاه حاکی از صلاحیت داشتن است، چرا که افراد فاقد صلاحیت در همان مرحله بررسی اولیه صلاحیت در اداره بهزیستی، به دادگاه معرفی نمیشوند.
- گرفتن فرزند و سرپرستی موقت. پس از معرفی کودک به متقاضی فرزندپذیری، مدارک لازم تهیه و دادگاه حکم سرپرستی موقت را صادر میکند. صلح اموال، بیمه عمر یا هر نوع تضمین مالی دیگر در دادگاه طرح و مستندات آن تهیه میشود.
- سرپرستی دایم. دوره سرپرستی موقت ۶ ماه است. در این مدت بهزیستی از وجود شرایط مناسب زندگی کودک مطمئن میشود. پس از شش ماه، اداره بهزیستی گزارشی از دورهٔ سرپرستی موقت کودک تهیه میکند تا دادگاه حکم سرپرستی دایم را صادر کند.
کِی برای سرپرستی اقدام کنیم؟
يكي از شرايط قبول سرپرستی، شرط سن زن و شوهر متقاضی است. بايد پنج سال تمام از تاریخ ازدواج متقاضیان بگذرد و آنان در این مدت صاحب فرزندی نشده باشند و البته سن یکی از آنان حداقل 30 سال تمام باشد. محجور نبودن هیچ یک از آنان و برخورداری از صلاحيت اخلاقي از دیگر شرايط ضروري سرپرستي اطفال بيسرپرست است. امكان مالي مناسب، نداشتن بيماري واگيردار و معتاد نبودن به مواد مخدر نیز براي پذيرفته شدن درخواست سرپرستی، لازم است.
اما شرط دیگری
نداشتن سوءپيشينه كيفري موثر است. سرپرستي فرزند بايد به خانوادهاي سپرده شود كه صلاحيت اخلاقي براي تربيت صحيح فرزند را داشته باشند و داشتن سوءپيشينه كيفري نشان میدهد که چنين شرطی وجود ندارد. موارد سوئ پیشبنه در ماده 25 قانون مجازات اسلامی آمده است
کجا برویم؟
اگر قصد دارید با استفاده از نهاد سرپرستی فرزند را بپذیرید دادخواست خود را به دادگاه خانواده محل اقامتتان تقدیم کنید.
پس از این مرحله دادگاه نیز از نظر اخلاقی و مادی وضع زندگی زن و شوهر را مورد بررسی قرار میدهد و اگر آنان را تایید کرد قراری تحت عنوان «سرپرستی آزمایشی» زوجین صادر میکند و کودک را به طور موقت به آنان تحویل میدهد. در مدت آزمایشی چنانچه دادگاه زوجین را صالح برای سرپرستی کودک تشخیص ندهد میتواند قرار صادره را فسخ كند؛ البته زوجین نیز در مدت آزمایشی میتوانند انصراف خود را از سرپرستی کودک اعلام کنند.
اما اگر دادگاه متقاضیان را از نظر اخلاقی واجد شرایط تشخیص دهد و زن و شوهر هم به ترتیب اطمینانبخشی بتوانند هزینه تربیت و نگه داری و تحصیل طفل را تا سن بلوغ وی فراهم کنند؛ دادگاه حکم سرپرستی صادر میکند و مراتب به اداره ثبت احوال ابلاغ میشود تا شناسنامهای با مشخصات زوجین و طفل تحت سرپرستی صادر کند و به آنان تحویل دهد. نحوه سرپرستی کودکان بیسرپرست
فسخ حکم سرپرستی
وقتی حکم سرپرستی صادر شد همه پلهای پشت سر خراب نمیشود و میتوان آن را در شرایط خاصی بر هم زد؛ بنابراین نهاد سرپرستي اطفال بدون سرپرست، جاده يكطرفهاي نيست كه بدون بازگشت باشد، هر چند بازگشت از آن بدلیل آسيبهايي كه ممكن است براي كودك داشته باشد جای بحث و بررسی دارد. قانونگذار درباره شرايط فسخ حکم سرپرستی میگوید: «در صورت تقاضای دادستان از دادگاه در صورت سوء رفتار و عدم صلاحیت زوجین، تقاضای سرپرست به علت سوء رفتار کودک یا از دست دادن استطاعت مالی، توافق کودک با سرپرست پس از رسیدن به سن قانونی یا موافقت سرپرست با والدین واقعی کودک، اين سرپرستي قابل فسخ شدن است.»
اما لازم است بدانيد كه طبق قوانين باردار شدن زوجه یا تولد کودک در خانواده سرپرست موجب فسخ حکم سرپرستی نميشود و همچنين چنانچه زوجین بدلایل پزشکی نتوانند صاحب فرزند شوند از موارد 1 و 2 شرایط زوجین برای سرپرستی کودک معاف ميشوند. همچنين طبق قانون، وجوه و اموالی که زوجین به نفع طفل تحت سرپرستی خود خرج كردهاند در صورت فوت طفل به زوجین تملیک خواهد شد و اين كه فرزندخواندگی کودک از حیث احوال شخصی و ارث و وصیت تابع عادت ها و قواعد مذهبی پدر و مادر خواهد بود.
موارد فوق در مواد 1 الی 17 از قانون حمایت از کودکان بدون سرپرست مصوب سال 1353 و قانون اجازه رعایت احوال شخصیه ایرانیان غیرشیعه در محاکم مصوب 1312 قيد شده است.
لایحهای که نیاز به گردگیری دارد
در این میان، برخی از كارشناسان حقوقی معتقدند چون همه قوانين مصوب کشور ما درباره سرپرستی کودکان بیسرپرست برگرفته از فقه نیست، تغيير آن نیز جایز است؛ اما گروه دیگر قوانين کنونی را منطبق بر شرع میدانند و موافق تغییر آنها به قوانینی مشابه قوانین فرزندخواندگی در دیگر کشورها نیستند.
با این که آراي متفاوت و متضادی در این زمینه وجود دارد، پنج سال پيش لايحهاي روانه مجلس شد كه با وجود تصويب نمايندگان، مورد تاييد شوراي نگهبان قرار نگرفت.
شاید بد نباشد که نمایندگان دور نهم مجلس شورای اسلامی گرد و خاک این لایحه را بگیرند و دوباره آن را به جریان بیندازند یا این که آن را به مجمع تشخیص مصلحت نظام بفرستند، تا تکلیف بسیاری از زوجهایی که در حسرت سرپرستی یک کودک ماندهاند، هر چه زودتر مشخص شود.
مدتهاست که رسانهها هر چند وقت یک بار درباره ضرورت تعیین تکلیف قانون جدید فرزندخواندگی مینویسند؛ قبلا هم گفتیم که در حقوق ما فرزندخواندگی نیست و اسم اصلی این لایحه هم لایحه حمایت از کودکان و نوجوانان بیسرپرست است. با مرور این لایحه به موارد جالبی برخورد میکنیم که گویا به همین دلیل تایید آن دچار مشکل شده است. مثلا در این لایحه به دختران و زنان بدون شوهر در صورتی که حداقل 30 سال سن داشته باشند، اجازه داده شده است که سرپرستی یک دختر را بر عهده بگیرند.
بنابراین دو شرط وجود دارد اول این که 30 سال را پشت سر گذاشته باشند و دوم این که فقط میتوانند دختری را به سرپرستی قبول کنند. چنین تصمیمی هم مفید است و هم میتواند دردسرهایی ایجاد کند؛ فایدهاش ساده کردن شرایط سرپرستی است که در نتیجه آن، کودکان بیشتری زیر سایه محبت خانواده و اشخاص واجد شرایط قرار میگیرند و از زندگی بهتر و آینده بهتری برخوردار میشوند؛ اما از طرف دیگر بعضی میگویند این ساده گیریها ممکن است سرانجام به قاچاق انسان ختم شود که دردسرهای آن بسیار زیاد است.
نحوه سرپرستی کودکان بیسرپرست ، نحوه سرپرستی کودکان بیسرپرست ، نحوه سرپرستی کودکان بیسرپرست