رضایت در پرونده کیفری: استرداد به معنای باز پس گرفتن و رها کردن است. استرداد شکایت همان پس گرفتن شکوائیه و چشم پوشیدن از شکایت میباشد، در واقع استرداد شکایت همان مفهوم گذشت شاکی و مدعی خصوصی، مذکور در ماده 6 قانون آیین دادرسی کیفری است، که به صورت مترادف به جای یکدیگر استعمال میگردند استرداد شکایت معادل استرداد دعوا، ذکر شده در فصل پنجم قانون آیین دادرسی مدنی است، که از نظر زمانی و آثار با یکدیگر متفاوت میباشند.
گذشت شاکی در امور کیفری دوران انتقام خصوص
از دید گاه تاریخی پس از پایان دوران انتقام خصوصی، در اغلب نقاط دنیا ارزشی برای گذشت شاکی و زیان دیده از جرم قائل نمیشدند، و اصل بر غیر قابل گذشت بودن جرایم بوده است. در منشور حمورابی که مربوط به چهار هزار قبل است جز در مورد زنای محصنه که گذشت مؤثر بوده؛ گذشت در بقیه موارد باقیمانده که بدست ما رسیده، مشهود نیست. در آیین یهود که متعلق به سیزده قرن قبل از میلاد است، اهداف پاکسازی جامعه از گناه و مقابله با نقض اوامر الاهی، سبب عدم ذکر گذشت و غیر قابل گذشت شدن جرایم بوده است. اما در عهد اشکانیان صحبت از گذشت در بعضی از جرایم (جرایم علیه تمامیت جسمانی) به میان آمده است بر خلاف سایر جرایم که اینچنین نبودند
در حقوق کشورهای غربی هم تا چند دهه پیش، زیان دیده از جرم، در سرنوشـت دعوای کیفری نقشی ایفاء نمیکرده است، و به نام نفع عمومی منافعع وی جنبه ثانوی به خود میگرفته است.
گذشت شاکی در امور کیفری ایران
دراوایل قرن بیستم و با اینکه مقنن ایرانی مجموعه قوانین تحقیقات جنایی (کد ناپلئون) را که گذشت در آن نقش معدودی داشته است، به عنوان الگو اننتخاب نموده است، لیکن با عنایت به فرهنگ حاکم بر جامعه ایرانی، و بویژه تحت تأثیر حقوق اسلامی، قانون گذار در همان مواد نخستین قانون موقتی اصول محاکم جزایی مصوب 1290 (مواد 2 و 3) و قانون مجازات عمومی 1304 گذشت شاکی را در مواردی پیش بینی کرده، هر چند که اصل بر غیر قابل گذشت بودن جرایم بوده است. تحولات بعدی در حقوق موضوعه ایران طی نیمه دوم قرن بیستم، حکایت از گرایش مقنن به افزایش موارد قابل گذشت، بویژه در سالهای منتهی به انقلاب اسلامی دارد. پس از پیروزی انقلاب اسلامی، با تدوین قوانین اسلامی، اهمیت گذشت و نقش شاکی با توجه به مفهوم گسترده حق در تقسیمات حقوق اسلامی رو به افزایش نهاد، و رجعت آشکاری به موازین فقهی امامیه داشته است، که در موارد بعدی به آن میپردازیم. رضایت در پرونده کیفری
فلسفه گذشت
اصولاً همه جرایم واجد جنبه عمومی میباشند، و هیچ جرمی فاقد جنبه عمو می نیست، اما برخی از جرایم علاوه بر نظم عمومی به حقوق اشخاص یا شخص معینی هم صدمه میزنند، و به این اعتبار جنبه خصوصی هم دارد، مانند سرقت، افتراء، اما هیچ جرمی فقط واجد جنبه خصوصی نیست، بلکه میتواند دارای دو جنبه عمومی و خصوصی باشد.[6] اهمیت این دو جنبه نیز یکسان نمیباشد، بلکه در برخی جرایم جنبه عمومی آن از اهمیت بیشتری برخوردار میباشد، و در برخی دیگر جنبه خصوصی آنها بر جنبه عمومی غلبه دارد،
از این رو مقنن گاهی به لحاظ کم اهمیت بودن حیثیت عمومی جرم ارتکابی، (مثل بزه صدور چک بلا محل موضوع قانون صدور چک مصوب سال 1382) و زمانی به علت رعایت مصالح خانوادگی و جلو گیری از لکهدار شدن حیثیت و شئون افراد، (مثل کلیه جرایم عنوان شده در کتاب 3 و 4 قانون مجازات اسلامی در خصوص دیات) و بالاخره در بعضی موارد بنا به ملاحظات سیاسی (مثل سوء قصد به مقامات سیاسی خارحی )[7] و در برخی موارد منافع اقتصادی جامعه (مثل جرایم ارزی و بانکی، قسمت اخیر ماده 7 قانون واگذراری معاملات ارزی به بانک ملی ایران)[8] تعقیب جرم را به شکایت متضرر از جرم منوط میکند، و با گذشت او و انصراف از تعقیب، جامعه نیز از تعقیب او چشم پوشی میکند. رضایت در پرونده کیفری
ویژگی ها و شروط گذشت
در مورد شروط و چگونگی اعلام گذشت و ویژگیهای گذشت، حقوقدانان کیفری مواردی را ذکر کردهاند که در ادامه به آنها میپردازیم:
1. تاریخ اعلام گذشت
گذشت، معمولاً بعد از اعلام شکایت صورت میگیرد ولی ممکن است مقدم بر آن نیز باشد، که در این حالت موجب سقوط شکایت از جرم میشود و دیگر نمیتواند اعلام شکایت کند.
2. تشریفات گذشت
قانونگذار برای گذشت کردن تشریفات خاصی را تعیین نکرده است، و به هر صورت ممکن، خواه کتبی خواه شفاهی میتواند تحقق یابد. گذشت شفاهی، در صورت مجلس نوشته و به امضاء یا اثر انگشت گذشت کننده میرسد، گذشت کتبی ممکن است رسمی یا غیر رسمی باشد، به گذشت نامهای رسمی گفته میشود که در یکی از دفتر خانههای اسناد رسمی یا در نزد مقامات صالح در حدود وظایف آنها تنطیم گردد.
3. مدلل بودن گذشتنامه
گذشتنامه باید مدلل و حاکی از حصول توافق و رضایت بین متضرر از جرم و متهم باشد، در عرف قضایی عباراتی چون؛ گذشت کردم، رضایت میدهم، دیگر شکایتی ندارم ، [10] و نظائر آنها، مبین اراده متضرر از جرم و اعلام گذشت میباشد. همچنین گذشت باید صریح، روشن، منجز و قطعی باشد (ماده 123 قانون مخازات اسلامی)، و با صیغه ماضی یا مضارعی که دلالت بر گذشته نزدیک کند، اداء شود و به گذشت معلق و مشروط ترتیب اثر داده نمیشود.
4. شرایط گذشت کننده
گذشت کننده باید دارای حق گذشت و اهلیت باشد، زیرا اعلام گذشت و استرداد شکایت، استیفای حق است، و کسی که از این حق استفاده میکند باید اهلیت آن را داشته باشد، بنابراین صغار و مجانین و اشخاص غیر رشید، نمیتوانند شخصأ اعلام گذشت کنند، و این امر بر عهده اولیای قانونی آنان محول است.
5. منتقل شدن حق گذشت
حق گذشت از جمله اموریست که به وارث قانونی بزه دیده منتقل میشود، در مورد چگونگی انتقال حق شگایت به ورثه شاکی باستناد نظریه مشورتی اداره حقوقی دادگستری، حق شکایت و تعقیب شکایت، در جرایم خصوصی که مربوط به شخص مجنی علیه است، مثل ایراد ضرب ساده قابل انتقال به ورثه مجنی علیه نبوده و قائم به شخص است، وبر خلاف این در جرایم خصوصی که مربوط به حقوق و اموال قابل انتقال به ورثه میباشد، مثل صدور چک بلا محل، حق شکایت و تعقیب شکایت، قابل انتقال به ورثه میباشد، زیرا متعلق انها، شخصی نمیباشد، بلکه مالی است که قابل انتقال به ورثه میباشد رضایت در پرونده کیفری
6. جرم قابل گذشت باشد
بزه دیده در مواردی میتواند از شکایت خود بگذرد که مورد از جرایم قابل گذشت باشد، مطابق بند 3 ماده 4 قانون ایین دادرسی کیفری، جرایم قابل گذشت جرایمی هستند که با شکایت شاکی تعقیب میشوند و با گذشت وی تعقیب موقوف خواهد شد.
ضابطه تشخیص جرایم قابل گذشت
در ارتباط با نحوه تشخیص جرایم قابل گذشت از نقطه نظر تئوریهای آیین دادرسی کیفری دو شیوه ذکر شده است:
أ. روش ضابطه قانونی، ب. روش احصاء قانونی
ب. روش ضابطه قانونی
بر حسب اقتضای این روش مقنن ضوابطی برای تشخیص جرایم قابل گذشت پیش بینی میکند، تا دادرسان و سایر دست اندرکاران قضایی، بتوانند به کمک این ضوابط و معیارها، بزههای قابل گذشت را از غیر آن تشخیص دهند. ضوابطی مانند قابل گذشت بودن جرمهای مربوط به روابط زناشویی و جرایم ارتکابی بین اقربا و جرایم مربوط به عفت و عصمت فردی و غیره…
ج. روش احصاء قانونی
بر حسب اقتضای این روش قانونگذار با توجه به مصالح خاص افراد و خانوادهها و منافع جامعه یا به طور آمرانه ای جرایم قابل گذشت را تعیین و معرفی میکند. و اصل را بر این بنا مینهد، که هیچ جرمی قابل گذشت نیست، مگر این که خلاف آن در قانون تصریح شده باشد، آنگاه جرایم قابل گذشت را با دقت و به طور حصری تعیین و احصاء مینماید.
روش قانون گذار ایران
قبل از انقلاب اسلامی با آنکه اصل غیر قابل گذشت بودن جرایم مورد اقبال مقنن قرار گرفته بود، لیکن قانونگذار خود جرایم قابل گذشت راکه به بیش از 40 مورد بالغ میگردید، در ماده 277 قانون مجازات عمومی 1304 و تبصره 2 و 3 ماده 8 قانون آیین دادرسی کیفری (الحاقی در 2 بهمن 1352) و سایر قوانین احصاء کرده بود، و در هر مورد جراِیم قابل گذشت در خود قانون تعیین و معرفی میشد رضایت در پرونده کیفری
پس از انقلاب اسلامی هر چند که با توجه به راهیابی مفاهیم حق الناس و حق الله[16] در قوانین راجع به مجازات اسلامی، انتظار میرفت موارد جرایم قابل گذشت و نقش زیان دیده در تقسیمات حقوقی رو به افزایش نهد، لیکن نمیتوان تحولات پس از انقلاب اسلامی را به سهولت و در یک کلام در “افزایش” یا “کاهش” جرایم قابل گذشت خلاصه کرد.
ولی با تصویب قوانین راجع به مجازاتهای اسلامی و اصلاح موادی از قانون آیین دادرسی کیفری و قانون تشکیل داد گاههای کیفری 1 و 2 و شعب دیوان عالی کشور، و نسخ صریح یا ضمنی بسیاری از مقررات و قوانین جزایی سابق و به ویژه با ورود مفاهیم تازه و فقهی مانند حق الناس و حق الله در قلمرو امور کیفری، روش احصاء قانونی متزلزل شد و معیار و ضابطه تشخیص جرایم قابل گذشت تغییر یافت و موجب تشتط آراء در این رابطه گردید.
در قانون تعزیرات سابق در ماده 159، قانون گذار تعقیب و مجازات مجرم را در حق الناس، منوط به مطالبه صاحب حق دانسته بود، اما مشخص نکرده بود که چه جرمی حق الناس است، و چه جرمی حق الله، و همین امر موجب بروز مشکلات متعدد و صدور اراء وحدت رویه شده بود .
در سال 1375 قانونگذار در ماده 727 قانون مجازات اسلامی نوع خاصی از جرایم را قابل گذشت دانسته، و آنها را احصا ء نموده است، و تردیدی در غیر قابل گذشت بودن جرایمی که در ماده 727 فوق الذکر ذکر نشده باقی نمیماند، در حقیقت میتوان گفت که با وضع این ماده قانونگذار روش احصاء قانونی راپذیرفته است. رضایت در پرونده کیفری
آثار گذشت
استرداد دعوا یا گذشت به استناد بند دوم ماده 6 قانون آیین دادرسی کیفری 1378 نه فقط دعوای خصوصی، بلکه دعوای عمومی را نیز به تبع آن ساقط، و مرجع رسیدگی کننده را مکلف به صدور قرار موقوفی تعقیب میکند.
از دیگر آثار گذشت اینست که بعد از اعلام گذشت و استرداد شکایت، عدول از گذشت مسموع نیست، بنابرا ین هر گاه کسی اعلام گذشت کند و پس از آن عدول کند، به آن عدول ترتیب اثر داده نمیشود، مگر اینکه بعد از اعلام رضایت آثاری ظاهر گردد که نوع بزه ارتکابی را تغییر دهد. [18]
——————————————————————————-
[1] .لنگرودی،محمد جعفر؛ترمینولوژی حقوق/ تهران، انتشارات کتابخانه گنج دانش، چاپ نوزدهم 1387،ص35
[2] بعضی از نویسندگان حقوقی در تو ضیح علل سقوط دعوای عمومی مورد ششم را استرداد میدانند،ر.ک آشوری،محمد،آیین دادرسی کیفری،تهران،انتشارات سمت،1385چاپ یازدهم ،جلد
[3] .برای دیدن توضیح و تحلیل منشور حمورابی،ر.ک به آشوری،محمد،(عدالت کیفری از دیدگاه حمورابی)،عدالت کیفری(مجموعه مقالاب)،تهران،انتشارات گنج دانش، 1376،چاپ اول،صص89-121
[4] .داریوش در کتیبه نقش رستم مینویسد “هرگز اتفاق نیفتاده که آ زاردهندهای به کیفر نرسیده باشد کسی که ازار میرساند اورا به کیفر میرسانیم ”
[5] .آشوری محمد،ایین دارسی کیفری،منبع پیشین ،ص162
[6] .خالقی، علی؛ آیین دادرسی کیفری/ تهران، انتشارات شهر دانش، 1387،چاپ اول،ص99
[7] .آخوندی،محمود؛ آیین دادرسی کیفری/ تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1385، ج1، ص136
[8] . آخوندی، محمود؛ آیین دادرسی کیفری/ تهران، انتشارت مجد، 1384، چاپ اول، ج5، ص265
[9] . آخوندی، محمود؛ آیین دادرسی کیفری/ منبع پیشین، ص272
[10] .آخوندی،مخمود؛ منبع پیشین،ص273
[11] .آخوندی ،مخمود؛ آیین دادرسی کیفری/ تهران ،انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1385، ج 1 ،ص 208
[12] .اطلاع بیشتر در این باره، ر.ک به صانعی، پرویز؛ حقوق جزای عمومی/ ج 1، صص 233-251
[13] .نظریه مشورتی شماره 7/5563مورخ 10/1/1366 اداره حقوقی دادگستری
[14] .در رابطه با اشکالات وارده بر این شیوه ،ر.ک به آخوندی ،محمود ،آیین دادرسی کیفری ،تهران ،انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی،1385،ج1،ص163
[15] .برای توضیح بیشتر و سیر تاریخی جرایم قابل گذشت و غیر قابل گذشت در قبل و بعد از انقلاب تا قبل از تصویب قانون سال 1375 ،رک به آشوری،محمد،(عدالت کیفری از دیگاه حمورابی)،عدالت کیفری(مجموعه مقالات)،تهران،انتشارات گنج دانش، 1376،چاپ اول،صص201-227
[16] .برای تبیین و اثار حق الله و حق الناس ر.ک ، آشوری،محمد،آیین دادرسی کیفری،تهران،انتشارات سمت،1385چاپ یازدهم ،جلد 1 صص166-171 وهمچنین آشوری،محمد،(عدالت کیفری از دیگاه حمورابی)، منبع پیشین ،صص213-217 و آخوندی ،مخمود ،آیین دادرسی کیفری ،تهران ،انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی،1385،ج 1 ،ص165وحسین لطیف ، حق الله و حق الناس ،پایان نامه کارشناسی ارشد علو م جزایی و جرم شناسی ،دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران (سال تحصیلی 69-1368 ص 34.
[17] بعضی از حقوق دانان قایلند که این ماده نوع خاصی از مفهوم قابل گذشت ارایه داده که با مفهوم حقوقی و کلاسیک جرم قابل گذشت تفاوت دارد ، ر.ک به آخوندی ،محمود ،آیین دادرسی کیفری ،تهران ،انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی،،1385ج1،صص 164-167وهمچنین خالقی، علی،تهران،انتشارات شهر دانش،1387،چاپ اول،ص103
[18] ر.ک،نظریه مشورتی شماره 7/5563 مورخ 10/10/1366 اداره حقوقی دادگستری از گذشت در امور کیفری بدانید ،انچه از کذشت در امور کیفری باید بدانید، انواک گذشت در امور کیفری
نویسنده : سيد احمد موسوي